We veronderstellen vaak dat
mensen bewust handelen en bewust beslissingen nemen,
maar steeds meer cognitief neuropsychologen beweren dat
slechts een heel klein gedeelte van ons gedrag en van de
beslissingen die wij maken bewust en rationeel is. Ze hebben het
dan over ongeveer 5 tot 10 procent. De rest zou geautomatiseerd
gedrag zijn.
Mensen handelen op basis van
mentale modellen. Dat zijn modellen die mensen op basis van
ervaringen hebben ontwikkeld van hoe de wereld werkt en hoe ze op
bepaalde situaties moeten reageren. Het zijn brillen die bepalen
wat we zien en doen. We hebben ze nodig om snel te kunnen reageren
en ons door de complexe wereld te bewegen (Brysbaert, 2006). Als we
ons in het verkeer bewegen, zorgt ons mentale model ervoor dat we
geautomatiseerd kunnen handelen. 'We gaan er bijvoorbeeld van uit
dat mensen bewust handelen in het verkeer maar dat is niet per
definitie zo. Als een weggebruiker zich in het verkeer begeeft,
wordt een bijbehorend mentaal model geactiveerd. Het brein kan
eenvoudigweg niet alles registeren. Als we dat wel zouden moeten
doen, dan zouden we al gauw overbelast raken. In plaats daarvan
maken we snapshots van de omgeving. Weggebruikers
registreren vooral de informatie die ze verwachten en die past in
het model.' Je hoort en ziet slechts selectief en handelt soms
bewust, en vaak op basis van routine.
Wij analyseerden ongevallen bij
spoorwegovergangen op basis van ongevalsbeschrijvingen. Tijdens
onze analyse van ongevallen viel op dat het moeilijk was om een
ongeval aan één specifieke categorie toe te delen. Er speelden vaak
meerdere factoren tegelijkertijd een rol. Het Zwitserse
kaasmodel van de Engelse psycholoog Reason helpt met deze
ongevalsituaties om te gaan. Het uitgangspunt van dit model is dat
er bij ongevallen sprake is van cumulatieve effecten van
verschillende factoren. Een ongeval gebeurt pas als er zich in
verschillende factoren gelijktijdig een zwakke plek bevindt, als de
gaten in de Zwitserse kaas. Dan heb je het niet alleen over het
gedrag van de weggebruiker maar ook over 'hardere' factoren zoals
een weginfrastructuur die moeilijk zicht geeft op de spoorweg
overgang.
Interview over
veiligheidsrisico's, menselijk handelen en gedragsverandering.
Gepubliceerd in het blad Overweg, januari/februari
2013.
Lees meer
in het interview.