Veranderkunde: kunst van meervoudige perspectieven
Ana Bloemraad
interviewt professionals op het gebied
van A&O-psychologie. Aan het woord Renate Werkman, expert in
organisatieverandering.
Dr. Renate Werkman studeerde Arbeid- en Organisatiepsychologie
en Sociale psychologie. Al vrij snel na het behalen van haar
diploma doet ze promotieonderzoek naar het slagen en mislukken van
veranderingsprocessen binnen organisaties en de rol van
interactieprocessen daarin. Een van de belangrijke bevindingen van
haar onderzoek is dat managers en medewerkers sterk verschillende
perspectieven hebben op veranderprocessen. Het hoger management en
vooral verandermanagers hebben veel vaker een positief perspectief
op de veranderaanpak en vinden dat veranderingen vooral interactief
en bottom-up worden aangevlogen. Medewerkers daarentegen ervaren
zo'n interactieve aanpak veel minder en zien vooral een 'blauwe',
planmatige aanpak. Reorganisaties en veranderingen verlopen vooral
moeizaam doordat er te veel aandacht is voor strategie, procedures
en structuren en te weinig oog voor mensen en voor patronen in
onderlinge interacties rondom verandering (Werkman, 2006; 2016).
(klik hier om naar de originele pagina met het interview met Renate
Werkman op de site van A&O Items te gaan).
Rol van psychologie in veranderingsprocessen
Bij veranderingsprocessen kijkt Renate dus vooral naar de
patronen: 'Hoe kan ik ze herkennen en doorbreken en welke
belemmeringen kunnen daardoor ontstaan? Hierbij ervaar ik het als
waardevol dat ik veranderingsprocessen vanuit meervoudige
perspectieven kan bekijken.' Renate werkte bij de leerstoelgroepen
Politicologie, Communicatiewetenschappen en Organisatie- en
Bestuurskunde. De inzichten die ze daar heeft opgedaan hebben,
naast de inzichten uit de psychologie, erg geholpen bij het
ontwikkelen van zo'n meervoudig perspectief. 'Dat vroeg soms ook
weleens om in verhouding plaatsen en nuanceren van bepaalde beelden
die ik als psycholoog op de universiteit had meegekregen.'
'Psychologische maar ook communicatiewetenschappelijke inzichten
vind ik voornamelijk nuttig als ik de interactie tussen de mensen
bestudeer en de betekenissen die ze daaraan toekennen', legt Renate
uit. 'Interactie kan een grote invloed hebben op veranderingen of
bereidheid tot verandering. Gedragingen en veronderstellingen van
managers en medewerkers leiden vaak onbedoeld tot contraproductieve
manieren van communiceren en tot interactiepatronen die verandering
blokkeren. Organisatiepolitiek speelt daarbij vaak een rol, maar
dat geldt ook voor organisatiestructuren, dominante culturen,
sturing, beleid en besluitvormingsprocessen. Al die factoren
beïnvloeden elkaar bovendien. Ik zou niet kunnen aangeven wanneer
ik bijvoorbeeld puur psychologie of puur organisatiekunde gebruik.
Dat is ook niet belangrijk. De meervoudigheid van perspectieven
helpt om een meer integraal en samenhangend beeld te vormen over
veranderingsprocessen.'
Weerstand
Bij de vraag hoe zij als veranderdeskundige omgaat met de
weerstand tegen veranderingen in organisaties legt ze uit: 'Ik
geloof niet in de term weerstand. Weerstand is een eenzijdig
perspectief, een label dat door een specifieke groep, vaak
verandermanagers, wordt geplakt op het handelen van 'de anderen',
en daarmee wordt vaak op medewerkers gedoeld. Door de term
'weerstand' te gebruiken, creëer je als verandermanager
tegenstellingen en dat kan zelfs tot verergering leiden van de
'weerstand'.
Weerstand zie ik eerder als een symptoom van veel
veranderingsprocessen. Het is geen op zichzelf staand gedrag of
kenmerk van bepaalde groepen mensen, maar vaak onderdeel van een
patroon van actie en reactie: bijvoorbeeld een reactie op sturend,
dwingend of onduidelijk handelen van degenen die de verandering
willen. Zulk handelen roept 'terugduwen' op bij degenen die 'moeten
veranderen', of juist passiviteit al naar gelang eerdere ervaringen
en eigen agenda's. Dat terugduwen wordt vervolgens gelabeld als
weerstand.
Ik heb altijd veel bewondering voor veranderaars die in staat
zijn om kritisch te kijken naar het eigen handelen en hoe zij
wellicht zelf mede aanleiding hebben gegeven tot dergelijke
reacties. Als ik mij als onderzoeker of adviseur zou moeten
concentreren op het bestrijden van een symptoom als weerstand dan
zou dat alleen tot meer duwen, tegenduwen en passiviteit leiden en
niet tot werkelijke verandering. Zo ontstaan juist vicieuze cirkels
die het veranderingsproces blokkeren. Ik kijk liever naar het
patroon: wat heeft deze reactie veroorzaakt? Welk patroon is
daaruit ontstaan? Waar liggen dan de mogelijkheden voor
verandering?'
Veranderen is in Renate's perspectief niet 'een ding dat je kunt
implementeren, maar een gezamenlijk proces. Je kunt nog zulke mooie
plannen hebben, maar als je daarin niemand meekrijgt wordt het
niks.'
Aard van het probleem bepaalt werkwijze
Renate publiceert regelmatig over haar ervaringen met
veranderingsprocessen. In haar publicaties geeft zij concrete tips
en adviezen over organisatieverandering en beschrijft de
bevindingen uit haar onderzoeken.
De resultaten van haar onderzoeken vinden hun weerslag in haar
werk. De inzichten uit bijvoorbeeld systeemtheorie, dialoog en
co-creatie spelen daarin een grote rol. Maar ze beperkt zich niet
tot één specifieke werkwijze: 'Welke aanpak ik hanteer is
afhankelijk van de aard van het probleem. Ik merk vaak dat de
initiators van verandering niet altijd goed weten wat het probleem
precies is. Ik probeer dat samen met de werknemers helder te
krijgen en ben daardoor continu in gesprek met hen en de
opdrachtgever(s). Veranderingsprocessen zijn zelden rechtlijnig en
de situatie verandert doorgaand. Daarom vind ik een grote
flexibiliteit in de aanpak belangrijk.'
Maatschappelijke vraagstukken
Het maakt Renate niet uit voor welke sector of welk soort
bedrijf ze werkt. De aard van de problematiek vindt ze
belangrijker: 'Ik werk graag met complexe problemen die te maken
hebben met verandering en gedrag. Verder merk ik dat ik het steeds
belangrijker vind de verbinding te kunnen maken met een
maatschappelijk vraagstuk. Dan heb ik het gevoel dat ik een
waardevolle bijdrage aan de maatschappij kan leveren en dat vind ik
belangrijk.'
Literatuur
- Werkman, R.A. (2006). Werelden van verschil: hoe actoren in
organisaties vraagstukken in veranderprocessen hanteren en creëren.
Academisch Proefschrift, Universiteit van Amsterdam.
- Werkman, R.A. (2016). De kloof tussen 'praten over doen' en
'doen': verklaringen en handelingsmogelijkheden vanuit
veranderkundig, systeemtheoretisch en conversatietheoretisch
perspectief. M&O, 5, 24-37